Nakaz zapłaty jako orzeczenie co do istoty sprawy – wybrane zagadnienia

Zgodnie z treścią art. 353(1) § 1 k.p.c. sąd rozstrzyga sprawę nakazem zapłaty, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Przepisami szczególnymi w rozumieniu analizowanego przepisu są: 1) art. 480(1) § 1 k.p.c., określający ogólne przesłanki wydania nakazu zapłaty niezależnie od tego, w jakim postępowaniu dochodzi do jego wydania; 2) art. 485 § 1–2(1) k.p.c., określający przesłanki wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym; 3) art. 499 § 1 k.p.c. w zw. z art. 480(1) § 1 k.p.c., określający przesłanki wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym; 4) art. 505(28) § 1 k.p.c., określający zasady wydawania nakazu zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym oraz 5) art. 505(15)–505(18) k.p.c., określające zasady wydawania europejskiego nakazu zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym.

Treść art. 353(1) § 1 k.p.c. jednoznacznie wskazuje, że nakaz zapłaty jest merytorycznym orzeczeniem rozstrzygającym sprawę co do istoty. Zasadniczą cechą tego orzeczenia – w odróżnieniu od wyroku – jest to, że może ono być wydane tylko wtedy, gdy powództwo podlega uwzględnieniu; w przeciwieństwie do pozostałych postaci orzeczeń (wyroków i postanowień) nakaz zapłaty jest zawsze orzeczeniem pozytywnym[1]. Orzeczenie to może wydać także referendarz sądowy. Na wydany przez referendarza sądowego nakaz zapłaty nie przysługuje skarga, lecz – w zależności od tego, w jakim postępowaniu nakaz został wydany – sprzeciw albo zarzuty.

Z art. 480(2) § 1 k.p.c. jasno wynika, iż sąd może wydać nakaz zapłaty tylko wtedy, gdy uwzględnia w całości roszczenie powoda. Ustawodawca nie przewiduje więc dopuszczalności wydania krajowego[2] nakazu zapłaty uwzględniającego tylko część roszczenia powoda[3]^. Jedynie w europejskim postępowaniu nakazowym dopuszczono wyjątkowo możliwość wydania europejskiego nakazu zapłaty tylko co do części roszczenia (zob. art. 505(18) k.p.c. i uwagi do tego artykułu).

Postępowanie procesowe prowadzące do wydania nakazu zapłaty toczy się ex parte, tj. bez udziału pozwanego, z wyłączeniem kontradyktoryjności oraz ze znacznym uproszczeniem postępowania dowodowego, a w wypadku postępowania upominawczego – faktycznym brakiem postępowania dowodowego. Wydanie nakazu zapłaty następuje na podstawie twierdzeń zawartych w pozwie i dowodów dołączonych do niego, przy czym w przypadku postępowań opartych na konstrukcji odwrócenia sporu, zaliczanych do grupy postępowań przyspieszonych, ustawodawca istotnie ograniczył zakres dowodów, które mogą stanowić podstawę wydania nakazu zapłaty. Niejawny charakter postępowania powoduje, że pozwany, aby zakwestionować zasadność roszczenia objętego nakazem zapłaty, musi wnieść właściwy środek zaskarżenia od wydanego nakazu (sprzeciw lub zarzuty)[4].

W odróżnieniu od wyroku nakaz zapłaty (podobnie jak postanowienie) nie ma formy solennej, czyli nie zawiera zwrotu „w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”. Nie podlega też, co do zasady, uzasadnieniu[5]. Wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia nakazu zapłaty jako niedopuszczalny podlega odrzuceniu, chyba że zachodzą przesłanki do sporządzenia uzasadnienia tej postaci orzeczenia, o których mowa w art. 1144 k.p.c.[6] Zgodnie z tym przepisem, jeżeli do uznania albo wykonania prawomocnego orzeczenia sądu polskiego za granicą konieczne jest przedstawienie orzeczenia wraz z uzasadnieniem, a orzeczenie nie zawiera uzasadnienia, sąd, który wydał orzeczenie, sporządzi uzasadnienie na wniosek strony, uczestnika postępowania lub osoby ubiegającej się o uznanie lub wykonanie orzeczenia.

Jak wynika z art. 480(2) § 1 k.p.c. w nakazie zapłaty sąd nakazuje pozwanemu, aby w terminie oznaczonym w nakazie zaspokoił roszczenie w całości wraz z kosztami albo wniósł środek zaskarżenia[7]. Termin, o którym mowa w cytowanym przepisie, wynosi:1) dwa tygodnie od dnia doręczenia nakazu w przypadku nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym, gdy doręczenie nakazu pozwanemu ma mieć miejsce w kraju; 2) miesiąc od dnia doręczenia nakazu w przypadku nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu upominawczym, gdy doręczenie nakazu pozwanemu ma mieć miejsce poza granicami kraju na terytorium Unii Europejskiej; 3) miesiąc od dnia doręczenia nakazu w przypadku nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym, gdy doręczenie nakazu pozwanemu ma mieć miejsce na terytorium Unii Europejskiej; 4) trzy miesiące od dnia doręczenia nakazu, w przypadku gdy doręczenie nakazu ma mieć miejsce poza terytorium Unii Europejskiej.

Jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że doręczenie nakazu zapłaty ma nastąpić w miejscu, które uzasadnia oznaczenie innego terminu, niż termin oznaczony w wydanym nakazie, sąd z urzędu wydaje postanowienie, którym zmienia nakaz w stosownym zakresie. W myśl § 2(2) art. 480(2) k.p.c. wzmiankę o zmianie nakazu zapłaty umieszcza się na oryginale nakazu, a na żądanie stron także na wydanych im wypisach. Dalsze odpisy i wypisy powinny być zredagowane w brzmieniu uwzględniającym postanowienie o zmianie nakazu.

Nakaz zapłaty jako orzeczenie kończące postępowanie w sprawie powinien, co do zasady, zawierać rozstrzygnięcie o kosztach postępowania[8]. Brak tego rozstrzygnięcia może uzasadniać wniosek o uzupełnienie nakazu zapłaty na podstawie art. 351 § 3 w zw. z art. 353(2) k.p.c. Z uwagi na jednostronny charakter nakazu zapłaty sąd może orzec wyłącznie o kosztach należnych powodowi. Stosownie do art. 98 § 1(1) zd. trzecie k.p.c. obowiązek orzeczenia w nakazie o kosztach obejmuje także zobowiązanie pozwanego do uiszczenia od kwoty przyznanych kosztów odsetek w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się nakazu zapłaty do dnia zapłaty. W literaturze[9] trafnie przyjęto, że w nakazie zapłaty nie jest możliwe określenie przez sąd jedynie zasad ponoszenia kosztów procesu oraz pozostawienie ich szczegółowego wyliczenia referendarzowi sądowemu w drodze odrębnego postanowienia. W tym zakresie art. 480(2) § k.p.c. należy uznać za lex specialis w stosunku do art. 108 § 1 k.p.c.

Zgodnie z art. 394(1a) § 1 pkt 9 k.p.c. in fine na koszty przyznane w nakazie zapłaty wydanym przez sąd, jeżeli nie wniesiono środka zaskarżenia od nakazu, przysługuje zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji (zażalenie tzw. poziome). Jeżeli natomiast nakaz zapłaty został wydany przez referendarza sądowego, to na orzeczenie o kosztach zawarte w tym nakazie przysługuje skarga. Należy uznać, że także w tym wypadku – w myśl art. 398(22) § 2 k.p.c. – skargę tę wnosi się do sądu, w którym referendarz sądowy wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie tygodnia od dnia jego doręczenia. Jeżeli orzeczenie doręczono bez uzasadnienia, a strona wniosła o jego sporządzenie, termin do wniesienia skargi zaczyna biec od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem. Wprawdzie w ramach nowelizacji k.p.c. z 2023 r.[10] dodano art. 398(23) § 1(1) k.p.c., zgodnie z którym orzeczenia, o których mowa w § 1 wskazanego artykułu (tj. na postanowienie referendarza sądowego w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu oraz na postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, w odniesieniu do których skarga nie ma charakteru anulacyjnego), doręcza się wraz z uzasadnieniem, to jednak, jak się wydaje, regulacja ta – jako szczególna – nie obejmuje rozstrzygnięcia o kosztach zawartego w nakazie zapłaty. Zatem referendarz sądowy, wydając nakaz zapłaty, w którym orzeka o obowiązku zapłaty kosztów procesu, nie doręcza wraz z nakazem sporządzanego z urzędu uzasadnienia rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu.

[1] W doktrynie nie budzi wątpliwości, że nakazem zapłaty nie można oddalić powództwa ani go odrzucić. Zob. szerzej M. Kostwiński, Merytoryczne rozpoznanie sprawy w procesie cywilnym w ramach konstrukcji odwrócenia sporu, Warszawa 2019, s. 351 i powołane tam wypowiedzi doktryny.

[2] Tzn. wydanego w postępowaniu nakazowym, upominawczym i elektronicznym postępowaniu upominawczym.

[3] Według S. Cieślaka (Postępowanie nakazowe [w:] System prawa procesowego cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji. Postępowania odrębne. Postępowania przyspieszone, t. II cz. 4, red. S. Cieślak, Warszawa 2023, s. 470–471) przez całe roszczenie trzeba rozumieć roszczenie o spełnienie zarówno świadczenia głównego, jak i świadczenia ubocznego, jakim jest roszczenie o odsetki. Odrębnej oceny wymaga natomiast zagadnienie dopuszczalności wydania nakazu zapłaty, jeżeli sąd kwestionuje żądanie powoda odnoszące się do zasądzenia kosztów postępowania. Zdaniem przywołanego autora sąd może wydać nakaz zapłaty, pomimo nieuwzględnienia w całości żądania powoda odnoszącego się do kosztów; tak też M. Kostwiński, Merytoryczne…, op. cit., s. 380. Za niedopuszczalnością wydania nakazu zapłaty tylko co do części roszczenia opowiadają się także: H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, Warszawa 2021, s. 1029; A. Góra-Błaszczykowska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. IA, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2020, s. 1029; K. Flaga-Gieruszyńska [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. K. Flaga-Gieruszyńska, A. Zieliński, Warszawa 2024, s. 774; A. Bieliński, Nakazy zapłaty [w:] Rozstrzygnięcia sądowe w postępowaniu cywilnym, red. M. Rzewuski, Warszawa 2021, s. 126. Odmienne stanowisko prezentuje M. Manowska, według której nie jest wykluczone, aby w przypadku przedmiotowej kumulacji roszczeń nakaz zapłaty mógł być wydany jedynie w odniesieniu do tego z roszczeń, co do którego zachodzą pozytywne przesłanki w tym względzie, a nawet co do części jednego roszczenia. W pozostałej części roszczenie, po wyłączeniu go do osobnego postępowania, powinno być skierowane do postępowania zwykłego bądź właściwego postępowania odrębnego. W ocenie wskazanej autorki to samo dotyczy sytuacji, gdy po stronie powodowej lub bądź pozwanej zachodzi współuczestnictwo formalne, a przesłanki rozpoznania sprawy w postępowaniu nakazowym i wydania nakazu zapłaty zachodzą jedynie wobec jednego ze współuczestników (zob. taż [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, red. M. Manowska, Warszawa 2021, s. 239). Stanowisko to aprobują K. Panfil [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. I, red. O. Piaskowska, Warszawa 2024, s. 1253; B. Karolczyk [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji, t. II. cz. 2, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2016, s. 679–680.

[4] J. Sadomski [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. t. I, red. T. Szanciło, Warszawa 2023, s. 1479.

[5] Oczywiście zasada ta nie obejmuje rozstrzygnięcia o kosztach przyznanych przez sąd w nakazie zapłaty, które to rozstrzygnięcie stanowi w istocie postanowienie i podlega uzasadnieniu na wniosek. Warto podkreślić, że w literaturze nie wywołuje wątpliwości pogląd, że do nakazów zapłaty nie stosuje się przepisów odnoszących się do uzasadniania wyroków (art. 328–330 k.p.c.); za wielu S. Cieślak, Postępowanie…, s. 472. Przyjęcie tego poglądu nie wyklucza dopuszczalności stosowania do nakazów zapłaty art. 1144 k.p.c.

[6] Tak trafnie M. Kostwiński, Merytoryczne…, op. cit. s. 382.

[7] Jak trafnie zauważa S. Cieślak, Postępowanie…, op. cit., s. 472–473, z powołanego przepisu wynikają dwa alternatywne obowiązki pozwanego, które powinny być wykonane w terminie oznaczonym w nakazie zapłaty: zaspokojenie roszczenia w całości wraz z kosztami albo wniesienie środka zaskarżenia. Drugi z tych obowiązków ma charakter ciężaru procesowego. 

[8] Jak słusznie przyjmuje M. Kostwiński, Merytoryczne…, op. cit., s. 310 i 381, zasada ta nie obowiązuje w wypadku, gdy strona powodowa reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika nie złożyła przed wydaniem nakazu zapłaty żądania zasądzenia na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania. Stanowisko to uzasadnia art. 109 § 1 zd. drugie k.p.c., zgodnie z którym jedynie o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego sąd orzeka z urzędu.

[9] Tak S. Cieślak, Postępowanie…, op. cit., s. 475.

[10] Ustawa z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 614).