O dyskrecjonalnej władzy sędziego w kontekście art. 505(37) § 2 zd. drugie w zw. z art. 102 k.p.c.

Wprowadzenie

W dniu 10 kwietnia 2024 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę w sprawie o sygn. akt III CZP 53/23[1], w której orzekł, że „W sprawie zainicjowanej pozwem na zasadach określonych w art. 505(37) § 2 zd. 1 k.p.c.[2] sąd, rozstrzygając o kosztach procesu na żądanie strony zgłoszone zgodnie z art. 505(37) § 2 zd. 2 k.p.c. uwzględnia jedną opłatę za czynności pełnomocnika w wysokości odpowiadającej temu postępowaniu”.

Powyższa uchwała rodzi pytanie o dopuszczalność zastosowania art. 102 k.p.c. w sytuacjach opisanych w art. 505(37) § 2 zd. drugie k.p.c.

Zastosowanie art. 102 k.p.c. w elektronicznym postępowaniu upominawczym[3]

Sąd Najwyższy u podstaw niedopuszczalności przyznania kosztów zastępstwa procesowego za elektroniczne postępowanie upominawcze wskazał na cztery argumenty. „Po pierwsze, mimo zmiany technicznoprawnego charakteru e.p.u. w doktrynie wciąż trafnie podkreśla się łączność między e.p.u. a sprawą później zainicjowaną przez powoda w warunkach określonych w art. 505(37) § 2 zd. 1 k.p.c. Rozpatrując zatem postępowanie zwykłe jako do pewnego stopnia (funkcjonalną) kontynuację postępowania zakończonego przed e-sądem (w związku z utrzymaniem skutków wytoczenia powództwa, o którym mowa w art. 505(37) § 2 k.p.c.) łatwo wyjaśnić, dlaczego sąd nie powinien w razie ponownego wniesienia powództwa zasądzać wynagrodzenia pełnomocnika podwójnie, czyli raz za e.p.u., a drugi raz za postępowanie zwykłe. W przeciwnym razie nie dawałoby się wyjaśnić, dlaczego e.p.u. miałoby być traktowane w tym zakresie odmiennie niż tradycyjne postępowanie upominawcze, nakazowe lub europejskie postępowanie nakazowe. Wszystkie postępowania są bowiem przez ustawodawcę traktowane w zbliżony sposób, a w rozporządzeniach o opłatach są wspólnie objęte jednym § 3. Wszystkie one stanowią fakultatywne lub obligatoryjne postępowania sumaryczne, prowadzone w pierwszym stadium w formule ex parte, bez udziału pozwanego, w których możliwe jest jedynie pozytywne rozstrzygnięcie merytoryczne. Elektroniczne postępowanie upominawcze na tym tle odróżnia się jedynie formą czynności, które są dokonywane drogą elektroniczną i funkcjonalną właściwością sądu.

Po drugie, obowiązek podwójnego uwzględniania kosztów zastępstwa procesowego byłby nie do pogodzenia z założeniami aksjologicznymi systemu kosztów procesu, jeśli weźmie się pod uwagę potrzebę jednokrotnego uwzględnienia danego nakładu pracy. W przypadku wniesienia pozwu w ramach e.p.u. następcze wniesienie tożsamego pozwu w ramach postępowania zwykłego nie stanowi dostatecznie uzasadnionej podstawy do „podwójnego” zasądzania kosztów zastępstwa procesowego. W postępowaniu zwykłym sąd orzeka o kosztach na zasadach ogólnych, a więc stosując także art. 109 § 2 k.p.c., wedle którego orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Nie jest zatem wykluczone, że sąd podwyższy wynagrodzenie pełnomocnika powyżej opłaty określonej w § 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie lub § 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych, biorąc pod uwagę nakład pracy związany z wniesieniem wcześniej pozwu w ramach e.p.u., ale wymagałoby to wykazania przez niego, że w konkretnym przypadku było to uzasadnione szczególnymi okolicznościami.

Po trzecie, przyjęcie poglądu o absolutnej dyskontynuacji e.p.u. na skutek wniesienia kolejnego pozwu na podstawie art. 505(37) § 2 k.p.c. godziłoby w zasady rozstrzygania o kosztach procesu. Uwzględnienie kosztów zastępstwa procesowego poniesionych przez pozwanego w podwójnej wysokości (za e.p.u. i postępowanie zwykłe) zależałoby wówczas jedynie od zachowania się powoda, to jest od tego, czy skorzysta on z możliwości przewidzianej w art. 505(37) § 2 zd. 1 k.p.c. Pozwany, reprezentowany przez zawodowego pełnomocnika na etapie e.p.u. nie mógłby dochodzić zwrotu kosztów poniesionych w tym postępowaniu bez podjęcia stosowanej akcji procesowej przez powoda.

Po czwarte, w razie przyjęcia, że w art. 505(37) § 2 zd. 2 k.p.c. mowa jest o obowiązkowym zasądzeniu opłaty za e.p.u. wątpliwości budziłby automatyzm takiego zasądzania bez uprzedniej oceny na zasadach ogólnych celowości jej poniesienia (art. 98 § 1 k.p.c.). Należy bowiem pamiętać, że celowość skierowania pozwu w ramach e.p.u. może być oceniona inaczej niż celowość późniejszego pozwu w zwykłym postępowaniu. Przykładowo w sytuacji wniesienia pozwu o roszczenie niespełniające warunku określonego w art. art. 505(29a) k.p.c. sąd powinien umorzyć postępowanie (art. 505(33) k.p.c.), ale trudno przyjąć, aby poniesienie tego kosztu było celowe, nawet jeśli ostatecznie powód wygra sprawę z powództwa wniesionego w postępowaniu zwykłym. Ocena tej celowości nie jest jednak możliwa, jeśli przyjmuje się obligatoryjny charakter art. 505(37) § 1 k.p.c. Należy także podkreślić, że z punktu widzenia stosowania art. 505(37) § 2 zd. 2 k.p.c. nie powinno mieć znaczenia, z jakiej przyczyny doszło do umorzenia e.p.u. Przepis ten, jak była już o tym mowa, nie nakłada bowiem na sąd obowiązku uwzględnienia żądania o zasądzenie kosztów złożonego przez strony, a jedynie możliwość uwzględnienia na zasadach ogólnych kosztów z postępowania elektronicznego w ramach postępowania zwykłego. Przyczyna umorzenia może być przez sąd oceniana na zasadach określonych w art. 98–110 k.p.c. co do celowości i zasadności poniesionych kosztów”[4].

Z powyższym uzasadnieniem nie sposób się zgodzić[5], zaś jedną z pojawiających się wątpliwości jest możliwość zastosowania art. 102 k.p.c. w elektronicznym postępowaniu upominawczym, czego Sąd Najwyższy nie dostrzegł. Stąd też zasadnym wydaje się zasądzanie kosztów zastępstwa za e.p.u., a w sytuacjach szczególnych stosowanie normy art. 102 k.p.c.[6]

Jednym z argumentów stojących u podstaw rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w przywołanej uchwale był automatyzm konieczności obowiązku zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego. W ocenie K. Flagi-Gieruszyńskiej, art. 98 § 3 k.p.c. wprowadza wyjątek od zasady, że o celowości poniesionych przez stronę kosztów decyduje sąd. W myśl tego przepisu, należności i wydatki jednego adwokata zostały z góry przez ustawę zakwalifikowane jako niezbędne koszty procesu. Sąd nie może zatem uznać za niecelowe, a w konsekwencji odmówić zasądzenia od przegrywającego przeciwnika wydatków poniesionych przez stronę w związku z powierzeniem sprawy adwokatowi, choćby sprawa była najprostsza. Jednak przez należności jednego adwokata należy rozumieć wynagrodzenie za prowadzenie sprawy przewidziane w rozporządzeniu o wynagrodzeniu adwokatów, a nie wszelkie czynności zlecone adwokatowi, a pozostające w luźnym tylko związku z prowadzeniem sprawy[7]. Sąd nie może zatem uznać za niecelowe, a w konsekwencji odmówić zasądzenia od przegrywającego przeciwnika wydatków poniesionych przez stronę w związku z powierzeniem sprawy zawodowemu pełnomocnikowi, choćby nie była ona skomplikowana[8].

Jednocześnie automatyzm zasądzania kosztów zastępstwa procesowego został złagodzony poprzez uregulowanie, o którym mowa w art. 102 k.p.c. Przywołany przepis określa, że w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo w ogóle nie obciążać jej kosztami.

W orzecznictwie przyjmuje się, że artykuł 102 k.p.c. statuujący zasadę słuszności jest przejawem tzw. prawa sędziowskiego i może być stosowany wówczas, kiedy okoliczności konkretnej sprawy dają do tego podstawy. Jego celem jest zapobieżenie wydaniu orzeczenia o kosztach procesu, które byłoby niesprawiedliwe, jednak ocena w tym zakresie jest możliwa i dopuszczalna jedynie w toku postępowania, nie zaś po jego zakończeniu[9].

Skorzystanie przez sąd z uprawnienia wynikającego z art. 102 k.p.c. należy do dyskrecjonalnego uznania sędziowskiego. Dyskrecjonalność ta, jak zauważa B. Wojciechowski, pojawia się wszędzie tam, gdzie sędzia nie podchodzi do procesu stosowania prawa w sposób ściśle sformalizowany i związany[10]. Wolność sędziego dotyczy procesu myślowego, oceny faktów, interpretacji norm prawnych, czy określenia ich wzajemnej relacji. Dotyczy więc każdej odmiany swobody sędziego, podczas rozstrzygania jednostkowego przypadku, który nie został wystarczająco precyzyjnie określony w ustawie. Jednocześnie klasyczne zagadnienie dyskrecjonalności sędziowskiej w szerokim ujęciu wiąże się z niedookreślonymi pojęciami prawnymi i klauzulami generalnymi[11]. Trafnie bowiem zauważa A. Żurawik, że ścisłe trzymanie się litery prawa prowadzi niekiedy do wydawania wyroków krzywdzących, zgodnie z paremią: Summum ius, summa iniuria („Najwyższe prawo to najwyższa niesprawiedliwość”). „Zatem zbyt restrykcyjne stosowanie litery prawa może prowadzić do rażącej niesprawiedliwości. Dyskrecjonalność pozwala więc unikać tego rodzaju sytuacji, zwłaszcza że prawodawca nie jest w stanie przewidzieć wszystkich możliwych skutków stosowania przepisów”[12].

Hipoteza przepisu art. 102 k.p.c., odwołująca się do występowania „wypadków szczególnie uzasadnionych”, pozostawia sądowi orzekającemu swobodę oceny, czy fakty związane z przebiegiem procesu, jak i dotyczące sytuacji finansowej strony, stanowią podstawę do nieobciążania jej kosztami procesu. Do „wypadków szczególnie uzasadnionych” należą okoliczności zarówno związane z samym przebiegiem procesu, jak i leżące na zewnątrz. Całokształt okoliczności, które mogłyby uzasadniać zastosowanie tego wyjątku, powinien być oceniony z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego[13]. Słusznie bowiem przyjmuje się, że sposób skorzystania z art. 102 k.p.c. jest suwerennym uprawnieniem sądu orzekającego i od oceny tego sądu należy przesądzenie, że taki szczególnie uzasadniony wypadek nastąpił w rozpoznawanej sprawie oraz usprawiedliwia odstąpienie od obowiązku ponoszenia kosztów procesu. Zakwalifikowanie przypadku jako szczególnie uzasadnionego wymaga rozważenia całokształtu okoliczności faktycznych sprawy. Ingerencja w to uprawnienie, w ramach rozpoznawania środka zaskarżenia od rozstrzygnięcia o kosztach procesu, następuje jedynie w sytuacji stwierdzenia, że dokonana ocena jest dowolna, oczywiście pozbawiona uzasadnionych podstaw[14].

Podsumowanie

W świetle powyższego, przywołana uchwała SN jest nietrafna i należy ją ocenić krytycznie. W sytuacji, w której sąd orzekający dojdzie do przekonania o braku zasadności zasądzenia kosztów zastępstwa procesowego w e.p.u. w wypadkach opisanych w art. 505(37) k.p.c., powinien skorzystać z uprawnienia nadanego mu mocą art. 102 k.p.c. Artykuł ten pozwala na pewną swobodę w przyznawaniu kosztów procesu, gdyby stosowanie zasady odpowiedzialności za wynik sprawy wynikającej z art. 98 k.p.c. nie dało się pogodzić z zasadami słuszności, co powinno również odnosić się – w szczególnych sytuacjach – do nakładu pracy profesjonalnego pełnomocnika działającego w e.p.u.

[1] Lex nr 3701739.

[2] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1550 ze zm.); dalej: k.p.c.

[3] Dalej: e.p.u.

[4] Uchwała SN z dnia 10 kwietnia 2024 r., III CZP 53/23, Legalis nr 3063842.

[5] Szeroko na ten temat: G. Kamieński, Rozstrzygnięcie o kosztach procesu na żądanie strony – glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2024 r., III CZP 53/23, Nowa Currenda nr 6/2024, s. 20–35.

[6] Autor prezentuje stanowisko, że powyższa Uchwała SN stanowi judykat niemający mocy wiążącej z uwagi na sprzeczność składu Sądu z przepisami prawa- tak np. uchwała połączonych izb Sądu Najwyższego z 23 stycznia 2020 r., BSA I-4110-1/20, OSNC 2020/4/34; A. Kappes, J. Skrzydło, Czy wyroki neo-sędziów są ważne? – rozważania na tle uchwały trzech połączonych Izb Sądu Najwyższego z 23.01.2020 r. (BSA I-4110-1/20), Palestra 2020, nr 5.

[7] K. Flaga-Gieruszyńska, A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2024, art. 98, Nb 30.

[8] P. Feliga  [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, T. Szanciło (red.), Warszawa 2023, art. 98, Nb 33.

[9] Postanowienie SN z dnia 11 października 2022 r., I CSK 2205/22, Legalis.

[10] B. Wojciechowski Wyważanie reguł wykładni jako element dyskrecjonalności sędziowskiej [w:]W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, A. Choduń, S. Czepita (red.), Szczecin 2010, s. 166–169.

[11] Ibidem.

[12] A. Żurawik, Wykładnia w prawie gospodarczym, Warszawa 2021, rozdział VI, podrozdział II.

[13] Wyrok SA w Warszawie z dnia 28 kwietnia 2022 r., III AUa 384/19, Legalis.

[14] Postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2011 r., V CZ 23/11, Legalis.