O problemach w orzekaniu w sprawach o zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu ze względu na opieszałość Trybunału Konstytucyjnego

Według jednolitego do niedawna orzecznictwa Sądu Najwyższego dopuszczalne jest na podstawie art. 292 w zw. z art. 285 k.c. stwierdzenie zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa (jeśli termin zasiedzenia upłynął przed dniem 1 lutego 1989 r.) lub przedsiębiorcy przesyłowego – jako użytkownika wieczystego nieruchomości gruntowej, służebności gruntowej o treści odpowiadającej w obecnym stanie prawnym służebności przesyłu, polegającej na zapewnieniu na czas nieokreślony dostępu do linii elektrycznych lub gazowych stanowiących aktualnie własność przedsiębiorstwa przesyłowego, celem ich wymiany i modernizacji, w sytuacji, w której nie wydano decyzji na podstawie art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości[1], art. 70 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości[2] (art. 75 ust. 1 wg oznaczenia w tekście pierwotnym ustawy) lub art. 124 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami[3]. Wynika to m.in. z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r.[4], wyroku tegoż Sądu z dnia 25 stycznia 2006 r.[5], postanowienia SN z dnia 8 września 2006 r.[6], a także dalszego orzecznictwa powołanego np. w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 12 grudnia 2008 r.[7] i uzasadnieniu postanowienia SN z dnia 23 września 2010 r.[8], a także uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 8 kwietnia 2014 r.[9] i powołanego tam orzecznictwa. Stanowisko takie ugruntowało się mimo wprowadzenia instytucji służebności przesyłu do polskiego systemu prawa dopiero z dniem 3 sierpnia 2008 r. (art. 305(1)–305(4) k.c.).

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 lipca 2014 r.[10] uznał, że nie ulega wątpliwości, że począwszy od uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r.[11], przez liczne kolejne orzeczenia, w tym m.in. uchwałę SN z dnia 7 października 2008 r.[12], orzecznictwo SN nie tylko wykreowało służebność gruntową odpowiadającą treści służebności przesyłu (wprowadzonej do k.c. 3 sierpnia 2008 r.), ale dopuściło także możliwość zasiedzenia przez przedsiębiorstwo przesyłowe powyższej służebności gruntowej przed wejściem w życie art. 305(1)–305(4) k.c. Przez kolejne, liczne orzeczenia Sąd Najwyższy utrwalił w omawianym zakresie jednolitą praktykę stosowania prawa, która nadała kwestionowanym przepisom jednoznaczne treści tak, jakby uczynił to sam ustawodawca. W tamtym czasie sądy powszechne przyjmowały więc dopuszczalność zasiedzenia przez przedsiębiorstwo przesyłowe lub Skarb Państwa powyższej służebności gruntowej przed wejściem w życie art. 305(1)–305(4) k.c.

W takim stanie prawnym Sąd Rejonowy w Grudziądzu w 2016 r. skierował do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawne mające na celu wyjaśnienie zgodności z niektórymi przepisami Konstytucji art. 292 w zw. z art. 285 k.c. przy istniejącej jednolitej interpretacji tych przepisów w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Pytania te nie zostały dotychczas rozpoznane. Zarejestrowano je pod sygn. akt P 10/16, P 11/16 i P 14/16, a następnie połączono do łącznego rozpoznania pod sygn. P 10/16. Negatywną ocenę wykładni dokonanej przez Sąd Najwyższy z punktu widzenia zasad konstytucyjnych przedstawili przed TK w swoich stanowiskach Sejm oraz Rzecznik Praw Obywatelskich – stanowiska te dostępne są na stronie internetowej Trybunału[13]. Tam też można zapoznać się z obszerną argumentacją sądów pytających oraz RPO, Prokuratora Generalnego i Sejmu.

Mimo upływu ponad 8 lat od wniesienia tych pytań prawnych, nie zostały one rozstrzygnięte, dlatego Sąd Rejonowy w Grudziądzu cofnął w tym roku pytania prawne zarejestrowane pod sygn. P 11/16 i P 14/16, a Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowania w tych sprawach. Do rozpoznania pozostaje nadal pytanie w sprawie P 10/16, jednakże z uwagi na pojawienie się nowego poglądu SN w kwestii zasiedzenia służebności gruntowej o treści służebności przesyłu, nie można raczej spodziewać się merytorycznego wyroku w tej sprawie.

Wyłomu od jednolitej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego w omawianej materii dokonał SN w postanowieniu z dnia 24 lutego 2023 r.[14], stwierdzając w uzasadnieniu, że linia ta pozostaje w sprzeczności z podstawowymi zasadami prawa rzeczowego, a wnioski, które z niej wynikają, budzą poważne wątpliwości co do zgodności z Konstytucją oraz Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzoną w Rzymie 4 listopada 1950 r. Według SN na uwagę zasługuje natomiast pogląd przeciwny wyrażany w nowszym orzecznictwie, zgodnie z którym przed nowelizacją Kodeksu cywilnego, wprowadzającą służebność przesyłu, nie mógł biec termin zasiedzenia prawa odpowiadającego treściowo tej służebności, a rolą sądów nie jest zastępowanie ustawodawcy[15].

Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w prawie cywilnym powszechnie uznawana jest zasada numerus clausus praw rzeczowych, którą odnosi się do wszystkich praw o charakterze bezwzględnym. Z istoty praw bezwzględnych wynika bowiem, że do ich przestrzegania zobowiązane są wszystkie podmioty, a więc także te, które nie uczestniczą w ustanawianiu takiego prawa. Nałożenie obowiązków na tak szeroki krąg podmiotów nie może nastąpić inaczej niż na podstawie decyzji ustawodawcy, gdyż w innym wypadku stanowiłoby to niedozwoloną ingerencję w autonomię osób, które nie miały wpływu na powstanie prawa. Ponadto stan taki wiązałby się z ryzykiem nałożenia na jednostkę obowiązków, z których istnienia i treści może ona nie zdawać sobie sprawy, gdyż – jeżeli ukształtowanie treści prawa nie nastąpiło w drodze decyzji ustawodawcy – treść ta nie musi być powszechnie znana.

Przyjęcie istnienia w systemie prawa służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” narusza powyższą zasadę w szczególności dlatego, że służebność taka nie mogła i nie może być utożsamiana z służebnością gruntową. Wniosek ten wynika przede wszystkim z art. 285 § 1 k.c., który dla ustanowienia służebności gruntowej wymaga istnienia nieruchomości władnącej i powiązania jej z nieruchomością obciążoną. Konieczność istnienia takiej nieruchomości w przypadku służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” jest zaś wprost negowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego[16]. Pochodną braku nieruchomości władnącej są dalsze różnice między wskazaną służebnością a służebnościami gruntowymi. Uprawnionym z tytułu służebności gruntowej jest każdoczesny właściciel nieruchomości władnącej, a służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” – „przedsiębiorca przesyłowy”. Służebność gruntowa zwiększa użyteczność nieruchomości władnącej (art. 285 § 2 k.c.), a służebność „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” zwiększa użyteczność przedsiębiorstwa przesyłowego lub w ogóle umożliwia funkcjonowanie tego przedsiębiorstwa. Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości gruntowej, a służebność „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” wydaje się w świetle orzecznictwa związana z „własnością” przedsiębiorstwa przesyłowego. Jako prawo związane z własnością nieruchomości służebność gruntowa stanowi jej część składową. Służebność ”o treści odpowiadającej służebności przesyłu” wchodzi zaś w skład przedsiębiorstwa.

W rzeczywistości ta ostatnia służebność ma identyczną treść oraz pełni te same funkcje, co służebność przesyłu wprowadzona przez ustawodawcę do polskiego porządku prawnego 3 sierpnia 2008 r., jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 maja 2013 r.[17] W tym kontekście według SN nie przekonuje zastrzeżenie, zgodnie z którym te dwie konstrukcje prawne należy od siebie wyraźnie odróżnić. Przeczy temu zresztą przyjęte w uchwale założenie, że celem wprowadzenia regulacji dotyczącej służebności przesyłu było „potwierdzenie i uporządkowanie wcześniejszego orzecznictwa, nie zaś wprowadzanie nowego rodzaju prawa rzeczowego”. Gdyby chodziło o różne prawa, należałoby konsekwentnie uznać, że dotychczasowe służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” istnieją nadal, a ewentualnie rozpoczęty wcześniej bieg terminu zasiedzenia takich służebności jest kontynuowany i prowadzi do zasiedzenia tego prawa, nie zaś służebności przesyłu przewidzianej w nowych przepisach. To ostatnie założenie jest zaś wprost sprzeczne z podstawową tezą uchwały z dnia 22 maja 2013 r.

Powyższe oznacza, że przyjęcie istnienia w stanie prawnym obowiązującym od dnia 1 stycznia 1965 r. do 2 sierpnia 2008 r. służebności „o treści odpowiadającej służebności przesyłu” oraz doliczenie czasu posiadania takiej służebności do czasu niezbędnego do zasiedzenia służebności przesyłu narusza zakaz działania prawa wstecz wyrażony m.in. w k.c. Naruszenie takie może mieć przy tym rażąco niekorzystne skutki dla jednostek. W licznych przypadkach urządzenia przesyłowe zostały wybudowane na wiele lat przed przyjęciem kwestionowanej wykładni i należałoby uznać, że minął już termin zasiedzenia. Tym samym doszło do trwałego obciążenia nieruchomości, mimo braku świadomości właścicieli, jak również braku możliwości podjęcia przez nich obrony prawa własności i przeciwstawienia się nabyciu prawa przez zasiedzenie. Pozostaje to w sprzeczności z jedną z podstawowych funkcji zasiedzenia jako instytucji prawnej, którą jest skłonienie opieszałego właściciela do podjęcia czynności zmierzających do odzyskania swojego władztwa nad rzeczą, pod rygorem utraty lub ograniczenia przysługującego mu prawa.

Ze względu na ww. sprawy zarejestrowane w Trybunale, w wielu sądach w kraju zawieszono setki, jeśli nie tysiące spraw o zasiedzenie służebności gruntowej o treści służebności przesyłu oraz o ustanowienie służebności przesyłu. W części tych spraw uczestnicy już poumierali. Część sądów straciło nadzieję, że Trybunał rozpoznana ww. pytania prawne.

Mając na uwadze m.in. wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 21 lipca 2022 r. w sprawie Bieliński przeciwko Polsce, skarga nr 48762/19, w którym opowiedziano się za koniecznością stosowania przez sądy powszechne rozproszonej kontroli konstytucyjnej przepisów prawa w sytuacji, kiedy postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym przewleka się, część sądów samodzielnie obecnie dokonuje oceny konstytucyjności art. 292 k.c. w związku z art. 285 § 1 i 2 k.c., nie czekając na rozstrzygnięcie TK. Inne sądy nadal czekają na wyrok Trybunału. Sprawy sądowe się jednak starzeją, a statystyki sądowe pogarszają. Jest to przykład, jak opieszałość Trybunału Konstytucyjnego w jednej sprawie obniża ocenę całego wymiaru sprawiedliwości przez ogół społeczeństwa.

[1] T.j. Dz.U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm.

[2] T.j. Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.

[3] T.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 782 ze zm.

[4] III CZP 79/02, OSNC 2003/11/142.

[5] I CSK 11/05.

[6] II CSK 112/06.

[7] II CSK 389/08, Lex nr 48715.

[8] III CSK 319/09, Lex nr 661874.

[9] III CZP 87/13, OSNC 2014/7–8/68.

[10] P 28/13, OTKA 2014/7/84.

[11] III CZP 79/02.

[12] III CZP 89/08, Lex nr 458125.

[13] www. trybunal.gov.pl

[14] III CZP 108/22, OSNC 2023/11/108.

[15] Zob. postanowienie SN z dnia 14 października 2021 r., V CSKP 69/21, OSNC 2022/11/110.

[16] Zob. najbardziej reprezentatywną w tej mierze uchwałę z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08.

[17] III CZP 18/13.