Przygotowanie do wysłuchania małoletniego w postępowaniu opiekuńczym – część 1

Przepisy art. 216(1) i 216(2) ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego[1] pojawiły się w polskim porządku prawnym stosunkowo niedawno, bo odpowiednio w 2009 roku (ustawa nowelizacyjna z dnia 6 listopada 2008 r.) oraz w 2024 roku (ustawa nowelizacyjna z dnia 28 lipca 2023 r.). Celem tych przepisów, najogólniej mówiąc, było upodmiotowienie małoletniego w procedurze cywilnej. Przepisy te stosuje się odpowiednio do spraw opiekuńczych rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym (art. 576 § 2 i 3 k.p.c.).

W swoim artykule A. Burzyńska wskazywała, że sędziowie niechętnie sięgali do instytucji wysłuchania dziecka. Wynikało to z wielu obaw odnoszących się do braku jasnych procedur, braku wiedzy psychologicznej wymaganej do przeprowadzenia efektywnego wysłuchania dziecka (znajomości psychologii rozwojowej, zasad budowania relacji z dzieckiem i zadawania mu pytań). Niemniej zdaniem ustawodawcy warto, aby sytuacja ta uległa zmianie i wysłuchanie małoletnich było czynnością obligatoryjną sądu rozstrzygającego sprawy opiekuńcze. Świadczy o tym dodanie z dniem 15 lutego 2024 roku do treści przepisu art. 216(1) paragrafu 4, który stanowi, że jeżeli sąd odstąpił od wysłuchania dziecka, najpóźniej przed zakończeniem postępowania, wskazuje w protokole posiedzenia lub rozprawy, z jakich przyczyn czynność ta nie została przeprowadzona. Ustawodawca wskazał, że przesłankami, na podstawie których sąd może odstąpić od przeprowadzenia wysłuchania małoletniego są: jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości. Są to jednak pojęcia bardzo niedookreślone i wymagające posiadania przez sędziego wiedzy psychologicznej umożliwiającej mu podjęcie decyzji w tej sprawie. Być może właśnie zdając sobie sprawę ze zbytniej ogólności sformułowań ustawowych, w treści § 2 pkt 1 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunków, jakim mają odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzenia takich wysłuchań z dnia 21 października 2024 roku (zwane dalej: Rozporządzeniem), wskazano, na podstawie jakich środków dowodowych lub innych czynności, sąd ma podjąć decyzję w sprawie wysłuchania dziecka bądź odstąpienia od takiego wysłuchania.

Treść § 2 pkt 1 Rozporządzenia stanowi, że w celu przygotowania wysłuchania dziecka, zwanego dalej „wysłuchaniem”, sąd na podstawie akt sprawy, podczas wysłuchania lub przesłuchania rodzica, opiekuna bądź osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, wywiadu kuratora lub opinii biegłego, ustala, czy rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka umożliwiają przeprowadzenie wysłuchania. W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na to, że treść tego przepisu wykracza poza zakres normatywny określony w delegacji, o której mowa w art. 216(2) § 4 k.p.c., ponieważ odnosi się do etapu podejmowania przez sąd decyzji co do wysłuchania dziecka i nie dotyczy organizacji tej czynności[2]. Abstrahując jednak od tych teoretycznych rozważań w drugiej kolejności warto podnieść, na co autorka niniejszego artykułu wskazywała już wyżej, że pojęcia takie jak rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości, są terminami z zakresu psychologii i medycyny, a nie prawa. Wydaje się zatem, że sędzia nadal, przy podejmowaniu decyzji o przeprowadzeniu bądź nie czynności wysłuchania małoletniego, będzie opierał się na swoim doświadczeniu życiowym i stosunku do samej tej czynności (tzn. czy uważa ją za potrzebną, ważną czy nie).

W przypadku pierwszego, z wymienionych w treści § 2 pkt 1 Rozporządzenia, elementu, a mianowicie akt sprawy, chodzi o informacje, które sąd zgromadził już na temat danego dziecka, tj. opinie ze szkoły, opinie z innych placówek, do których małoletni uczęszcza, wywiady kuratora, opinie z poradni psychologiczno-pedagogicznej itp. Oznacza to zatem, na co zwracają uwagę właściwie wszyscy zajmujący się problematyką wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym, że czynność ta powinna być przeprowadzona w odpowiednim momencie w toku sprawy – tj. ani na początku ani na końcu postępowania. Warto, aby sąd dysponował już informacjami dotyczącymi danej rodziny, najlepiej z kilku źródeł. Wysłuchanie dziecka nie może jednak odbywać się także na końcowym etapie postępowania z uwagi na ryzyko wzięcia przez dziecko odpowiedzialności na siebie za wydane rozstrzygnięcie sądu.

Drugi środek wskazany w omawianym przepisie Rozporządzenia odwołuje się do wysłuchania (z pewnością informacyjnego, art. 212 k.p.c.) bądź przesłuchania (art. 299 k.p.c.) rodzica, opiekuna bądź osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje. Treść tego przepisu sugeruje, że swoje zdanie w tym przedmiocie wyrazić może wyłącznie tzw. „pierwszoplanowy” rodzic, czyli ten, który na co dzień sprawuje pieczę nad dzieckiem. W ocenie autorki niniejszego artykułu byłaby to jednak nieprawidłowa, chociaż literalna wykładnia zapisów Rozporządzenia. Trudno bowiem szukać powodów, dla których na przykład rodzic – domagający się ustalenia kontaktów z dzieckiem (po raz pierwszy lub w szerszym zakresie) i posiadający pełną władzę rodzicielską – miałby być wyłączony z możliwości przedstawienia swojego zdania. Czasem bowiem zdarza się, że jedno z rodziców sprzeciwia się przeprowadzeniu czynności wysłuchania, nie podając przy tym żadnych zasadnych powodów, dla których sąd miałby od tej czynności odstąpić. Należy jednak podkreślić, że często w takich sytuacjach, po przedstawieniu przez sędziego powodów, dla których chce wysłuchać dziecko, poinformowaniu, jak będzie ta czynność przebiegać, rodzic taki zmienia zdanie i przynajmniej nie sprzeciwia się jej przeprowadzeniu. Z praktyki orzeczniczej autorki niniejszego artykułu wynika, że rodzic może się poczuć bezpieczniej również wtedy, gdy w czynności wysłuchania dziecka będzie uczestniczył psycholog znany stronom i darzony przez nich zaufaniem.

Kolejnym środkiem, za pomocą którego sąd ma ustalać możliwość wysłuchania dziecka, jest wywiad kuratora sądowego. Nie ma jednak podstaw do swoistego przerzucania na kuratorów odpowiedzialności za decyzję sądu. Innymi słowy, autor Rozporządzenia zdaje się sugerować przeprowadzenie przez kuratora sądowego wywiadu na okoliczność ustalenia m.in., czy rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka umożliwia mu udział w wysłuchaniu przed sądem. Nie jest to trafne rozwiązanie. Jakkolwiek zasadnym jest, aby kuratorzy mogli ustalić, w jaki sposób dziecko porozumiewa się z otoczeniem oraz jak funkcjonuje w zakresie istotnym dla nawiązania z nim kontaktu i prowadzenia wysłuchania, w tym porę optymalnej aktywności poznawczej, czy istnienia szczególnych okoliczności uzasadniających obecność przy wysłuchaniu biegłego psychologa (§ 2 pkt 2 i 3 Rozporządzenia), tak nie ma podstaw do zlecenia kuratorom wywiadów na okoliczność ustalenia najważniejszej, bo ustawowej, przesłanki (art. 216(1) § 1 zd. 1 k.p.c.) dopuszczalności wysłuchania dziecka.

W przypadku ostatniego z wymienionych środków, który podobnie jak przesłuchanie rodzica jest obecny w procedurze cywilnej jako środek dowodowy (tzn. opinia biegłego sądowego), należy wskazać, że mógłby on być przeprowadzany wyjątkowo rzadko i właściwie wyłącznie wobec tych dzieci, w stosunku do których istnieje wiele wątpliwości dotyczących stanu ich zdrowia lub stopnia rozwoju i dojrzałości. Psychologowie postulują, aby odstępować od przeprowadzenia wysłuchania dzieci poniżej 4. r.ż., a w odniesieniu do dzieci w wieku przedszkolnym korzystać z konsultacji lub opinii psychologicznej. Wskazuje się, że również dzieci poniżej 10 r.ż. mają, z racji wieku, ograniczoną zdolność wyrażania swojej woli i pozostają zależne od rodziców, a sytuacje konieczności wyboru pomiędzy nimi są dla nich przeciążające[3]. Autorka niniejszego artykułu w swojej praktyce orzeczniczej korzysta z obecności psychologa w sytuacji wysłuchiwania dzieci poniżej 10. r.ż.

Podsumowując autorka niniejszego artykułu uważa, że najistotniejszymi czynnikami, które powinny rozstrzygać o decyzji sądu co do wysłuchania dziecka lub odstąpienia od tej czynności są: akta sprawy oraz wysłuchanie/przesłuchanie rodzica (rodziców) lub opiekuna bądź osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje. Są to zatem środki dowodowe wskazane w procedurze cywilnej, pozwalające sądowi na ustalenia dotyczące zakresu planowania dalszych czynności.

[1] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U., poz. 1568); dalej. k.p.c.

[2]    Zob. Opinia Stowarzyszenia Absolwentów i Aplikantów KSSiP VOTUM do Rozporządzenia [w:] https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12382106/katalog/13038346#13038346 (dostęp: 28.02.2025).

[3]    A. Burzyńska, op. cit., s. 47–48.