Stosowanie art. 5 k.c. przy sprawach z zakresu przeciwdziałania nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych

Wprowadzenie

TSUE w wyroku z dnia 11 listopada 2024 r., C-279/23, orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 2011/7 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie praktyce sądów krajowych polegającej na oddalaniu powództw o uzyskanie przewidzianej w tym przepisie stałej minimalnej kwoty stanowiącej rekompensatę za koszty odzyskiwania należności ze względu na to, że opóźnienie w płatnościach dłużnika jest nieznaczne lub że kwota długu, której dotyczy opóźnienie w płatnościach dłużnika, jest niewielka[1].

Stan faktyczny rozpoznawanej sprawy

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/7/UE z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych[2]. Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy Skarbem Państwa (Polska), reprezentowanym przez Dyrektora Okręgowego Urzędu Miar w K. a Z. sp. j., w przedmiocie żądania rekompensaty w stałej kwocie za koszty odzyskiwania należności poniesione przez ten urząd z powodu kolejnych opóźnień w płatnościach uiszczanych przez Z. w związku z usługami wzorcowania przyrządów pomiarowych, świadczonymi przez ten urząd.

Pierwsza spóźniona płatność, dokonana 20 dni po upływie terminu, dotyczyła kwoty 246 zł, a druga – dokonana 5 dni po upływie terminu – kwoty 369 zł. Urząd wniósł do Sądu Rejonowego Katowice-Zachód (sąd odsyłający) pozew o zapłatę kwoty 80 euro (tj. dwukrotności rekompensaty za koszty odzyskiwania należności, o której mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych[3]  wraz z odsetkami)[4].

Sąd Rejonowy Katowice-Zachód w Katowicach postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym: Czy art. 6 ust. 1 dyrektywy 2011/7 stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym sąd krajowy może oddalić powództwo o zasądzenie rekompensaty za koszty odzyskania należności, o której mowa w tym przepisie, z tego powodu, że opóźnienie dłużnika w zapłacie nie było znaczne, lub z tej przyczyny, że kwota należności, z której zapłatą opóźnił się dłużnik, była niewielka?

Przeciwdziałanie nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych

Przepis art. 10 ust. 1 NadmOpTransHandlU określa, że wierzycielowi, od dnia nabycia uprawnienia do odsetek, o których mowa w art. 7 ust. 1 lub art. 8 ust. 1, przysługuje od dłużnika, bez wezwania, rekompensata za koszty odzyskiwania należności, stanowiąca równowartość kwoty:

1) 40 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego nie przekracza 5000 złotych;

2) 70 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego jest wyższa niż 5000 złotych, ale niższa niż 50 000 złotych;

3) 100 euro – gdy wartość świadczenia pieniężnego jest równa lub wyższa od 50 000 złotych.

Celem opisanej w przywołanym przepisie rekompensaty jest przede wszystkim zniechęcenie dłużników do opóźnień w zapłacie oraz ograniczenie kosztów administracyjnych i wewnętrznych związanych z odzyskiwaniem należności. Powyższe założenia znajdują odzwierciedlenie w art. 6 dyrektywy 2011/7/UE, zgodnie z którą wierzyciel powinien być uprawniony do uzyskania od dłużnika co najmniej stałej kwoty 40 euro w przypadku, gdy odsetki za opóźnienia w płatnościach stają się wymagalne w ramach transakcji handlowych zgodnie z art. 3 lub 4. Kwota ta powinna być płacona, bez konieczności przypomnienia, jako rekompensata za koszty odzyskiwania należności poniesione przez wierzyciela. Ponadto, oprócz stałej kwoty, wierzyciel jest uprawniony do uzyskania od dłużnika rozsądnej rekompensaty za wszelkie koszty odzyskiwania należności przekraczające tę kwotę, poniesione z powodu opóźnień w płatnościach dłużnika. Może to obejmować koszty poniesione między innymi w związku ze skorzystaniem z usług prawnika lub firmy windykacyjnej[5].

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11 grudnia 2015 r.[6] wskazał, że rekompensata za koszty odzyskiwania należności w wysokości 40 euro, przewidziana w art. 10 ust. 1 NadmOpTransHandlU przysługuje wierzycielowi bez konieczności wykazania, że koszty te zostały poniesione. Roszczenie o rekompensatę w wysokości 40 euro powstaje po upływie terminów zapłaty ustalonych w umowie lub ustalonych zgodnie z art. 7 ust. 3 i art. 8 ust. 4 tej ustawy.

W uzasadnieniu przywołanej uchwały podkreślono, że przewidziane w art. 10 NadmOpTransHandlU uprawnienie wierzyciela jest oderwane od spełnienia przez niego dodatkowych warunków, poza tym że spełnił swoje świadczenie oraz nabył prawo do żądania odsetek. Jest to uprawnienie, które nie zależy od tego, czy wierzyciel poniósł w konkretnej sytuacji jakikolwiek uszczerbek związany z spełnieniem przez dłużnika jego świadczenia z opóźnieniem. O tym świadczą przynajmniej dwie okoliczności; ustawodawca wyraźnie stwierdza, że chodzi o rekompensatę rozumianą nie jako wyrównanie konkretnego uszczerbku, który wierzyciel musi wykazać, ale jako zryczałtowaną rekompensatę za koszty, które musi on ponosić w związku z odzyskiwaniem należności. Ponadto w art. 10 ust. 2 NadmOpTransHandlU przewiduje się, że jeżeli wierzyciel poniesie wyższe koszty odzyskiwania należności, przysługuje mu w uzasadnionej wysokości zwrot tej nadwyżki. Chociaż ustawa tego wprost nie przesądza, to przez uzasadnioną wysokość należy rozumieć różnicę pomiędzy całkowitym kosztem, jaki wierzyciel poniósł w związku z odzyskiwaniem należności, a kwotą stanowiącą równowartość 40 euro. Do obliczania tej kwoty oraz przesłanek, od jakich zależy jej przyznanie, można stosować tylko przepisy Kodeksu cywilnego odnoszące się do naprawienia szkody spowodowanej nienależytym wykonaniem zobowiązania[7].

Stanowisko Trybunału

Należy zaznaczyć, że taka wykładnia art. 6 dyrektywy 2011/7 znajduje potwierdzenie w celu tej dyrektywy. Z art. 1 ust. 1 tej dyrektywy, interpretowanego w świetle jej motywów 12 i 19, wynika bowiem, że ma ona na celu nie tylko zniechęcanie do opóźnień w płatnościach, poprzez zapobieganie sytuacjom, w których opóźnienia takie są korzystne finansowo dla dłużnika ze względu na niski poziom odsetek lub brak ich naliczenia w takiej sytuacji, ale również skuteczną ochronę wierzyciela przed takimi opóźnieniami. Rzeczony motyw 19 wyjaśnia, po pierwsze, że koszty odzyskiwania należności powinny obejmować również odzyskiwanie kosztów administracyjnych oraz rekompensatę za koszty wewnętrzne poniesione z powodu opóźnień w płatnościach oraz, po drugie, że rekompensata w postaci stałej kwoty powinna mieć na celu ograniczenie kosztów administracyjnych i wewnętrznych związanych z odzyskiwaniem należności[8].

Z tej perspektywy ani niska kwota należnej wierzytelności, ani nieznaczny charakter opóźnienia w płatnościach nie mogą uzasadniać zwolnienia dłużnika z zapłaty minimalnej stałej kwoty należnej tytułem rekompensaty za koszty odzyskiwania należności za każde opóźnienie w płatności, za które ponosi on wyłączną odpowiedzialność. Takie zwolnienie prowadziłoby do pozbawienia wszelkiej skuteczności (effet utile) art. 6 dyrektywy 2011/7, którego celem jest, jak podkreślono w poprzednim punkcie, nie tylko zniechęcenie do takich opóźnień w płatnościach, ale także zapewnienie, poprzez zapłatę tych kwot, rekompensaty „za koszty odzyskiwania należności poniesione przez wierzyciela”, przy czym koszty te zwiększają się proporcjonalnie do liczby płatności i kwot, których dłużnik nie uiszcza w terminie. W tych okolicznościach nie można uznać, że dłużnik ten ma „jakikolwiek obiektywny powód” w rozumieniu art. 7 ust. 1 akapit drugi lit. c) tej dyrektywy, aby odstąpić od zapłaty stałej kwoty, o której mowa w art. 6 ust. 1 wspomnianej dyrektywy, ponieważ w art. 7 ust. 3 uściślono, że do celów ust. 1 tego artykułu „warunek umowy lub praktykę, które wykluczają rekompensatę za koszty odzyskiwania należności, o której mowa w art. 6, uznaje się za rażąco nieuczciwe”[9].

Wreszcie, co się tyczy wspomnianego przez sąd odsyłający art. 5 polskiego Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym czynienie z prawa użytku w sposób sprzeczny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia społecznego nie korzysta z ochrony, należy przypomnieć, że zasada wykładni zgodnej prawa krajowego z prawem Unii wymaga, by sądy krajowe, przestrzegając w szczególności zakazu wykładni prawa krajowego contra legem, czyniły wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność rozpatrywanej dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami[10].

Wymóg dokonywania wykładni zgodnej obejmuje w szczególności konieczność zmiany krajowego orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na interpretacji prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy. Z powyższego wynika, że sąd krajowy nie może skutecznie stwierdzić, iż nie można dokonać wykładni przepisu prawa krajowego zgodnie z prawem Unii jedynie ze względu na to, że do tej pory niezmiennie interpretowano ten przepis w sposób niezgodny z prawem Unii[11].

W zakresie, w jakim art. 5 polskiego Kodeksu cywilnego nie można interpretować w sposób zgodny z art. 6 dyrektywy 2011/7, którego wykładni dokonano w pkt. 26–28 niniejszego wyroku, i w świetle wymogów przypomnianych w poprzednim punkcie, sąd krajowy, do którego należy w ramach jego kompetencji stosowanie przepisów prawa Unii, zobowiązany jest zapewnić pełną ich skuteczność, w razie konieczności z własnej inicjatywy, nie stosując przepisu prawa krajowego takiego jak przepis rozpatrywany w postępowaniu głównym, także późniejszego, bez konieczności żądania lub oczekiwania na uprzednie uchylenie tego przepisu w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym[12]^,[13].

Podsumowanie

W orzecznictwie przyjmowano niejednokrotnie, iż mając na względzie dolegliwość dla dłużnika sankcji opisanej w art. 10 ust. 1 NadmOpTransHandlU, do sądu orzekającego w sprawach o przyznanie równowartości 40 euro należy zbadanie, czy w okolicznościach konkretnej sprawy wierzyciel nie nadużył przyznanego mu prawa (art. 5 k.c.[14])[15]. Zgodnie z dotychczasową linią orzeczniczą uznawano, że powództwa o zapłatę stałej kwoty z tytułu kosztów odzyskiwania należności oddala się, jeżeli kwota wierzytelności, której spłata jest opóźniona, nie przekracza równowartości w złotych kwoty 100–300 euro lub jeżeli opóźnienie w spłacie wierzytelności nie przekracza okresu od dwóch do sześciu tygodni[16].

Wyrok TSUE powoduje, że konieczna będzie zmiana dotychczasowej praktyki sądowej.

Jak bowiem uznał TSUE, minimalna stała kwota w wysokości 40 euro, stanowiąca rekompensatę za koszty odzyskiwania należności, jest należna wierzycielowi, który wypełnił swoje zobowiązania, w odniesieniu do każdej płatności, która nie została dokonana w terminie w ramach wynagrodzenia za transakcję handlową, bez względu na to, jaka jest kwota wierzytelności, której dotyczy opóźnienie w płatności, czy też długość tego opóźnienia. I w powyższym zakresie niedopuszczalne jest przez sądy krajowe stosowanie art. 5 k.c.

[1] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.C_.2023.286.01.0018.01.ENG (dostęp: 3.09.2024).

[2] Dz.U. 2011, L 48, s. 1.

[3] T.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1790; dalej: NadmOpTransHandlU.

[4] E. Skibińska, Stosowanie art. 5 KC niezgodne z prawem UE, N.ius z 3.09.2024 r.; https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3danbxgeytooi#link_id=nzuxk4zogi3danbxgeytooi_mrswglrtgy4danjwg44dc (dostęp: 3.09.2024).

[5] P. Dolniak, Komentarz do art. 10 NadmOpTransHandlU, Lex 2023, Nb 4.

[6] III CZP 94/15, OSNC 2017/1/5.

[7] Uchwała SN dnia z 11 grudnia 2015 r., III CZP 94/15, OSNC 2017/1/5.

[8] Zob. podobnie wyroki: z dnia 20 października 2022 r., BFF Finance Iberia, C-585/20, EU:C:2022:806, pkt 35, 36; a także z dnia 1 grudnia 2022 r., X (Dostawy produktów medycznych), C-419/21, EU:C:2022:948, pkt 36.

[9] Zob. podobnie wyroki: z dnia 20 października 2022 r., BFF Finance Iberia, C-585/20, EU:C:2022:806, pkt 37; z dnia 1 grudnia 2022 r., X (Dostawy produktów medycznych), C-419/21, EU:C:2022:948, pkt 37.

[10] Wyroki: z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez, C-282/10, EU:C:2012:33, pkt 27; z dnia 4 maja 2023 r., ALD Automotive, C-78/22, EU:C:2023:379, pkt 40.

[11] Wyrok z dnia 6 listopada 2018 r., Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften, C-684/16, EU:C:2018:874, pkt 60.

[12] Wyrok z dnia 24 czerwca 2019 r., Popławski, C-573/17, EU:C:2019:530, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo.

[13] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.C_.2023.286.01.0018.01.ENG (dostęp: 3.09.2024).

[14] Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1061 ze zm.); dalej: k.c.

[15] Zamiast wielu zob. uzasadnienie uchwały SN z dnia 11 grudnia 2015 r., III CZP 94/15, OSNC 2017/1/5.

[16] E. Skibińska, Stosowanie art. 5 KC niezgodne z prawem UE, N.ius z 3.09.2024 r.; https://sip.legalis.pl/document-full.seam?documentId=nzuxk4zogi3danbxgeytooi#link_id=nzuxk4zogi3danbxgeytooi_mrswglrtgy4danjwg44dc (dostęp: 3.09.2024).