Wyrok w przedmiocie zmiany prawa dożywocia w dożywotnią rentę jako podstawa do wykreślenia z działu III księgi wieczystej prawa dożywocia, w kontekście postanowienia SN z dnia 2 lipca 2024 r. (III CZP 4/24)[1]

Zgodnie z art. 908 k.c., umowa dożywocia polega na przeniesieniu własności nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie, które w szczególności polegać może na przyjęciu zbywcy jako domownika, dostarczeniu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnieniu mu odpowiedniej pomocy i pielęgnowaniu w chorobie oraz przygotowaniu mu własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym. Istnieje także możliwość ustanowienia umowy dożywocia na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości. Przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia. Jeżeli jednak z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą styczności, sąd na żądanie jednej z nich, zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. Zamiana następuje konstytutywnym wyrokiem sądu, skutecznym ex nunc – skutkuje na przyszłość (art. 913 § 1 k.c.). W wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.).

Realizując wniosek zawarty w akcie notarialnym obejmującym umowę o dożywocie, sąd wieczystoksięgowy w dziale II księgi wieczystej wykreśla dotychczasowego właściciela, dokonuje wpisu własności na rzecz zobowiązanego oraz w dziale III ukazującym m.in. prawa osobiste wpisuje prawo dożywocia na rzecz określonej osoby (osób).

W ostatnim czasie, przed jednym z sądów rejonowych Apelacji Wrocławskiej, pojawiła się kwestia (na podstawie art. 913 § 1 k.c.), czy odpis prawomocnego wyroku sądu powszechnego w postaci zamiany umowy dożywocia na rentę, jest wystarczającą podstawą do wpisu (wykreślenia) w księdze wieczystej, a tym samym powoduje on „automatyczne” wygaśnięcie prawa dożywocia. Początkowo referendarz sądowy rozpoznający sprawę, uznał, że orzeczenie takie jest podstawą do wykreślenia wpisu w dziale III księgi wieczystej w postaci prawa dożywocia. Jednakże sąd rozpoznający skargę na to orzeczenie referendarza nabrał pewnych wątpliwości. Sąd wskazał na pojawiające się rozbieżności w literaturze co do tej kwestii, podkreślając jednak, iż przewagę ma argumentacja, że zamiana części albo wszystkich uprawnień objętych treścią prawa dożywocia nie skutkuje wygaśnięciem prawa dożywocia, lecz jedynie zmianą jego treści (a tym samym nie jest on podstawą do wykreślenia prawa dożywocia w księdze wieczystej). Sąd rozpoznający sprawę podkreślił, iż w związku z powyższym wyrokiem, wpis w księdze wieczystej jest nieaktualny i w związku z tym podlega wykreśleniu z księgi wieczystej. Sąd zaznaczył także, iż zgodnie z dominującym poglądem doktryny, sama umowa dożywocia nie została rozwiązana (a tylko zmieniła się jej treść), ale w przypadku, gdyby renta miała obciążać każdoczesnego właściciela nieruchomości, można rozważać wpis roszczenia na zasadzie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, który wskazuje, że w wypadkach przewidzianych w przepisach ustawowych w księdze wieczystej, poza prawami rzeczowymi, mogą być ujawnione prawa osobiste i roszczenia. Sąd wskazał na wątpliwość, czy w dziale III księgi wieczystej w myśl zasady jawności i wiarygodności ksiąg wieczystych, zasadnym jest utrzymywanie dotychczasowego „nieaktualnego” wpisu prawa osobistego. Podkreślił, iż ujawnienie wpisu w dziale III księgi wieczystej umowy dożywocia, nie zabezpiecza zasądzonych świadczeń rentowych.

Nad powyższym zagadnieniem pochylił się Sąd Najwyższy. W postanowieniu z dnia 2 lipca 2024 r., III CZP 4/24, SN wskazał, iż zagadnienie to, mimo bardzo bogatej literatury, nie było dotychczas przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Przychylił się on do dominującego w doktrynie poglądu, iż zmiana części, a nawet wszystkich uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na rentę, nie powoduje wygaśnięcia tegoż prawa dożywocia, ale tylko i wyłącznie zmianę jego treści. W art. 913 § 1 k.c. i art. 914 k.c., ustawodawca wyraźnie wskazuje na zmianę prawa dożywocia na rentę, a nie o zmianie prawa dożywocia. Za takim stanowiskiem przemawiają „argumenty natury słusznościowej”, które mają na celu ochronę praw dożywotnika. Także art. 1000 § 3 k.p.c. stwarza dożywotnikowi szczególną ochronę, podczas egzekucji z nieruchomości (przysądzenia własności).

Sąd Najwyższy podkreślił także, że za pełniejszą ochroną dożywotnika, przemawia również wykładnia systemowa i funkcjonalna. Mianowicie, na zasadzie art. 908 § 1 k.c. w umowie o dożywocie dopuszczalne jest ustanowienie na nabywcę nieruchomości obowiązku spełniania świadczeń okresowych o charakterze pieniężnym lub niepieniężnym. Zatem prawo dożywocia może obejmować także uprawnienie do żądania spełniania okresowych świadczeń pieniężnych. Pogląd ten znajduje także pośrednio potwierdzenie w treści przepisów regulujących postępowanie zabezpieczające w Kodeksie postępowania cywilnego, albowiem art. 753 § 2 k.p.c. w pierwotnym brzmieniu obowiązującym od 1 października 1990 r. do 5 lutego 2005 r. odnosił się do zabezpieczenia roszczeń o zamianę uprawnień objętych treścią dożywocia na dożywotnią rentę. Natomiast w art. 753(1) § 1 pkt 1 k.p.c. obowiązującym od 5 lutego 2005 r. ustawodawca uregulował już w sposób szczególny zabezpieczenie roszczenia o zmianę uprawnień objętych treścią dożywocia na dożywotnią rentę.

Podsumowując, w świetle przeważających poglądów doktryny oraz aktualnego orzecznictwa, wyrok w przedmiocie zmiany prawa dożywocia w dożywotnią rentę nie jest podstawą do wykreślenia z działu III księgi wieczystej prawa dożywocia, gdyż ono nadal istnieje, natomiast zmienia się tylko jego treść.

[1] https://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Najnowsze_orzeczenia.aspx?ItemSID=1915-301f4741-66aa-4980-b9fa-873e90506a11&ListName=Zagadnienia_prawne&Rok=2024